مقدمه
استارتاپها و شرکتهای نوپا بیشتر به شهروندان شبیه اند تا به ادارات و دستگاه های عریض و طویلی که رسیدگی به دردِ مردم، در آشفتگی و تلمباری امور هر روزه، اولویت چندانی برایشان ندارد. از این منظر، شاید بتوان CSR (مسئولیت اجتماعی شرکتی) را با نگاهی به فرهنگ گذشته ایران، بازخوانی کرد و در این بازخوانی، استارتاپها در جایگاهِ بازاریانِ نیک‌سرشتِ مردم‌داری بنشینند که در قلب و جانِ عمومِ مردم این سرزمین، مرتبتی والا داشتند و پیش‌قدمی‌شان در گره‌گشایی از کار فروافتادگان، ضامن اعتبارِ همیشگی‌شان بود.
جامعه ما مدتهاست درگیر عبور از سنت به مدرنیته است و در این رهگذر، در کنار برخی پیشرفتها، بعضی از مهمترین دارایی‌های فرهنگی خود را نیز تقریبا از دست داده و هنوز نتوانسته جایگزینی مناسب برای آنها بیابد؛ از آن جمله خویِ مهربانی با همسایه، آیینِ مردم‌داری و رسمِ عیاری و فتوت.
از دیرباز انسان به عنوان یک موجود اجتماعی، وقتی در معرض آسیبها قرار می گرفت، به جمع پناه می برد و از دیگران کمک می خواست. با بزرگتر شدن جوامع بشری، به تدریج دولتها برای کنترل هرج و مرج و برقراری نظم پدید آمدند، اما کماکان تا قرنها، مهمترین تکیه گاهِ آدمی، آدمی بود و بس.
با وقوع رنسانس در اروپا و مطالبه رفاه و عدالت اجتماعی از قوای حاکمه، اوضاع اندک اندک دگرگون شد و شکل گیری مفهوم دولت مدرن در سده های اخیر، نقش حمایتگری مردم از مردم را کمرنگ ساخت و آن را به عنوان وظیفه ای قطعی بر دوش ارگانها و نهادهای دولتی گذاشت. بیمه از کارافتادگی جایِ کمک های مردمی به افرادِ کم توان را گرفته، خدمات تأمین اجتماعی، جایگزینِ همیاری همسایه ها به یکدیگر شده و دولتها در بسیاری از کشورهای پیشرفته، اگر نتوانند برای جوانانشان اشتغال ایجاد کنند، خود را به پرداخت بیمه بیکاری مقید می دانند و …
مَخلصِ کلام آن که در جوامع توسعه یافته، بخشی از آن چه که دیروز به عنوان امور خیر و در شمار فعالیتهای انسان دوستانه محسوب می شد، امروز دستور کار و ماهیتِ برخی نهادهای مهم حاکمیتی را تشکیل می دهد و سر باز زدن دولتها از انجامشان، می تواند باعث ریزش آرای احزاب حاکم شده و به چرخش قدرت در بزنگاه انتخابات منجر شود.
اما در جوامع در حال توسعه، خصوص در کشورهایی چون ایران با سابقه تمدنی طولانی که اینرسیِ فرهنگی قابل توجهی حاکم است، گذار از سنت به مدرنیته، کش و قوسی همیشگی دارد و فرآیندی زمان بر است و با «هم این و هم آنی» و «نه این و نه آنیِ» گاه دردناکی توأم می شود. در این گذار، معمولا ما آن چه داشته ایم از کف می دهیم و آن چه دنیای جدید پیشنهاد می دهد را ناقص فهم می کنیم، بخشهایی را درک نکرده می پذیریم و در نهایت، آن پذیرفته ها را، ناقص تر اجرا می کنیم.
Corporate Social Responsibility که بیشتر با حروف مخفف CSR یا عنوان «مسئولیت اجتماعی شرکتی» شناخته می‌شود، یکی از ده ها موضوعی است که از حوزه صنعت و تجارت در غرب به فرهنگِ کار ایران وارد شده؛ در واقع CSR یکی از آخرین مفاهیم وارداتی در زمینه کسب و کار است که از قضا به سرعت نیز در میان بزرگترین استارتاپهای کشور جایی برای خود باز کرده و رفته رفته به عنصری لاینفک در شرکتهای نوپا و موفق تبدیل می شود.
در عین حال که بسیاری از شرکتهای نیمه دولتی و برندهای قدیمی و بزرگ نیز به خود آمده و متوجه شده اند آن چه تا کنون تحت عنوان امور خیریه انجام می داده اند، در دنیای جدید می تواند زیرمجموعه CSR قرار گیرد و بر اعتبار، شهرت و خوشنامی مجموعه شان بیفزاید.
با این حال، CSR نیز مانند دیگر پدیده‌های وارداتی اغلب به شکلی ناقص ادراک شده و به شکلی نامطلوب به مرحله عمل در می آید. شرکتها تصور می کنند صرف انجام پراکنده یا حتی مستمر فعالیتهایی که عموما با عنوان کلی «کار خیر» شناخته می شود و تبلیغ کردنِ آن(یا صرفا درج در گزارش سالیانه)، به معنای انجام مسئولیت اجتماعی شرکت است و آنها را در جایگاه یک بنگاه اقتصادی مسئولیت پذیر قرار می دهد. به عنوان مثال، شرکتی هر سال در چند نوبت، با توزیع غیرهدفمندِ بسته های غذایی میان خانواده های یک منطقه محروم، می پندارد رسالت خود را در قبال جامعه به انجام رسانده است.
حقیقت آن است که در این عرصه نیز میان سنت و مدرنیته سرگردانیم. از یکسو چندان به مطالعه عمیق فرهنگ خودمان و کشف پتانسیلهای موجود در آن – مثلا در زمینه نوعدوستی – علاقمند نیستیم و چه بسا فرهنگ خودی را به طور کلی ناکارآمد می دانیم، و از سوی دیگر، درک عمیقی هم از مفهوم مسئولیت اجتماعی (CSR) در دنیای مدرن نداریم. از هر دو مبحث، چیزهایی می دانیم و بسیاری چیزها نمی دانیم و شتابزده به دنبال انجام چند پروژه عمدتا کوتاه مدت و بدون بازده هستیم تا به خیال خود از بقیه دنیا یا دستکم باقی رقبایمان جا نمانیم.
در سلسله مطالبِ «Csr در آینه فرهنگ ایران» تصمیم داریم مسئولیت اجتماعی شرکتی را در بستر فرهنگی کشورمان بازخوانی کنیم؛ موضوعی که البته به طور حتم، نیاز به معرفی و بررسی پایاپای این پدیده در فرهنگ غرب نیز دارد. در اینجا می‌توانید ادامه این بحث را دنبال کنید.
